पळसाच्या पानांची पत्रावळ: एक लोकचळवळ, पर्यावरणाची संजीवनी!

सहसंपादक अनिल बोराडे

 काळाच्या ओघात आणि आधुनिकतेच्या लाटेत अनेक सुंदर परंपरा नामशेष होण्याच्या मार्गावर असताना, धुळे जिल्ह्यातील साक्री तालुक्यातील पश्चिम पट्ट्यातील काही गावकऱ्यांनी मात्र एक अनोखा आदर्श घालून दिला आहे. एकेकाळी लग्न समारंभांपासून ते विविध कार्यक्रमांपर्यंत जेवणावळीची शान असलेल्या, मात्र कालांतराने लोप पावलेल्या पळसाच्या पानांच्या पत्रावळी (स्थानिक भाषेत 'इस्तरी') पुन्हा पंगतीत दिसू लागल्या आहेत. ही केवळ एक परंपरा जपणे नाही, तर पर्यावरणाच्या रक्षणाची एक लोकचळवळच बनली आहे!

गेल्या अनेक वर्षांपासून, जेवणाच्या पंगतीतून पळसाच्या पानांच्या पत्रावळी हद्दपार झाल्या होत्या. त्यांची जागा फायबर, प्लास्टिक, कागदी आणि पृष्ठाच्या चकचकीत, परंतु आरोग्यासाठी आणि पर्यावरणासाठी घातक असलेल्या आधुनिक पत्रावळींनी घेतली होती. पळसाच्या हिरव्यागार पानांवर जेवण करणे हे केवळ रुचकरच नव्हे, तर पौष्टिकही मानले जात असे. मात्र, प्लास्टिकच्या पत्रावळींमुळे जेवणाची मूळ चव तर हरवलीच, पण वापरानंतर फेकल्या जाणाऱ्या या पत्रावळी चघळणाऱ्या गुरांनाही गंभीर आरोग्य समस्यांना सामोरे जावे लागले. कचऱ्याचा ढिग वाढत गेला आणि पर्यावरणाचा समतोल बिघडला.

सामूहिक प्रयत्नांचे स्फूर्तिदायी उदाहरण

परंतु, साक्री तालुक्यातील बारीपाडा, मोहगाव, चावडीपाडा यांसारख्या गावांनी या नकारात्मक प्रवाहाला छेद दिला आहे. इथल्या ग्रामस्थांनी एकत्र येऊन, एकमेकांच्या सहकार्याने पळसाच्या पानांच्या पत्रावळी बनवण्याची परंपरा पुन्हा सुरु केली आहे. ज्याच्या घरी लग्न असते, त्यांच्या अंगणातच सर्व गावकरी एकत्र येतात. जंगलातून ताजी, हिरवीगार पळसाची पाने आणली जातात आणि त्या पानांपासून मोठ्या कौशल्याने हाताने पत्रावळी तयार केल्या जातात. ही केवळ एक 'पत्रावळ' नसते, तर त्यात सामूहिक श्रमाची, एकोप्याची आणि पर्यावरणावरील प्रेमाची भावना गुंफलेली असते. यामुळे केवळ जेवणाचा स्वादिष्टपणाच वाढत नाही, तर पिढ्यानपिढ्या चालत आलेल्या संस्कृतीचे जतन होते आणि गावांमध्ये एक सलोख्याचे वातावरण निर्माण होते.

तालुक्याच्या पश्चिम पट्ट्यात, जिथे पळसाची झाडे मोठ्या प्रमाणावर आढळतात, तिथे पानांची सहज उपलब्धता आहे. सध्या लग्नसराई सुरू असताना, अनेकदा पावसाळ्यामुळे उद्भवणाऱ्या अडचणींवर मात करत, ही ग्रामस्थ मंडळी ही परंपरा उत्साहाने पुढे नेत आहेत. लग्नसमारंभासाठी आवश्यक असलेल्या साहित्यात, 'इस्तरी' अर्थात पत्रावळींची जमावाजमव ही एक महत्त्वाची बाब असते.

मोहगाव: एक प्लास्टिकमुक्त आदर्श

या लोकचळवळीचे एक उत्तम उदाहरण म्हणजे मोहगाव. हे गाव प्लास्टिकमुक्त गाव म्हणून नावारूपाला येत आहे. येथे प्लास्टिकच्या वापरावर पूर्णपणे बंदी आहे. गावात ठिकठिकाणी 'प्लास्टिकमुक्त झोपड्या' तयार करण्यात आल्या आहेत, जिथे प्लास्टिकच्या वस्तू दिसल्यास त्या जमा केल्या जातात. या गावात, ज्या कुटुंबात विवाह सोहळा असतो, ते ग्रामस्थांना कळवतात आणि मग सर्व गावकरी मिळून जंगलातून ताजी पळसाची पाने आणतात आणि त्यापासून पत्रावळी तयार करतात. लग्नाच्या दिवशी या पत्रावळीतच सर्वांना जेवण दिले जाते, ज्यामुळे केवळ जेवणाचा आनंदच द्विगुणित होत नाही, तर 'प्लास्टिकमुक्त' जीवनाचा संदेशही दिला जातो.

मोहगावचा युवा उमेश देशमुख उत्साहाने सांगतो, "माझ्या लग्नात, गावकऱ्यांच्या सहकार्याने आम्ही हजारांहून अधिक पळसाच्या पानांच्या पत्रावळी (इस्तरी) तयार केल्या आणि त्याच पत्रावळीत आम्ही सर्व पंगतींना जेवण दिले. हा अनुभव खरंच अविस्मरणीय होता."

ही केवळ एक बातमी नाही, तर सामूहिक इच्छाशक्ती, निसर्गाप्रती आदर आणि पारंपरिक मूल्यांचे जतन याचे एक प्रेरणादायी उदाहरण आहे. पळसाच्या पानांच्या पत्रावळींचा हा पुनर्जन्म, आधुनिकतेच्या अंधानुकरणामुळे हरवत चाललेल्या अनेक चांगल्या गोष्टींना पुन्हा जीवदान देऊ शकतो, असा विश्वास निर्माण करतो. या गावांनी घालून दिलेला आदर्श, इतरांनाही पर्यावरणाचे रक्षण करत, आपल्या संस्कृतीचे जतन करण्याची प्रेरणा देईल, अशी आशा आहे.